Tijdreizen heeft mij altijd enorm weten te fascineren. Ik heb talloze fictie en non-fictie gelezen over dit onderwerp. Natuurlijk heb ik ook veel televisieseries (Heroes, Doctor Who, Timeless, 12 monkeys, Travelers, Fringe) en films (Back to the Future, Groundhog Day, Looper) gekeken over dit onderwerp. Met name het wat onbekendere Fringe vind ik een absolute aanrader. Hoewel er talloze theorieën bestaan over de mogelijkheid van tijdreizen, gaat elk ervan gepaard met zijn eigen set problemen en uitdagingen. In dit artikel duik ik in deze theorieën en onderzoek ik hoe ze zijn uitgebeeld en verkend in de wereld van literatuur.
Tip: Lees ook het artikel met daarin mijn 10 favoriete boeken over tijdreizen eens!
Wat is tijdreizen precies?
Tijdreizen is, simpel gezegd, het idee van het verplaatsen tussen verschillende tijdstippen. Alsof je door een boek bladert en van hoofdstuk 5 direct naar hoofdstuk 20 gaat. In veel verhalen gebruiken personages allerlei technologieën of magische middelen om deze sprongen te maken. In boeken doen schrijvers dit maar al te graag. Hierdoor kunnen ze hele boeiende verhaallijnen creëren en onderwerpen verkennen die in de normale wereld niet mogelijk zijn.
Is tijdreizen mogelijk?
Dit is een van die vragen die zowel wetenschappers als dromers al jaren bezighoudt. Als we naar de wetenschap kijken, hebben we theorieën zoals die van Einstein, die een glimp van de mogelijkheid suggereren. Maar in werkelijkheid zijn we nog ver verwijderd van een echte, praktische manier om door de tijd te hoppen. Ik voorspel dat dit nooit gaat gebeuren. Des te leuker is het wel om te lezen over tijdreizen!
Het grootvaderparadox: de opties die schrijvers hebben
Bij alle vormen van tijdreizen die hieronder besproken wordt, krijgt de schrijver te maken met het bekende Grootvaderparadox.
Stel je voor dat je terug in de tijd reist en per ongeluk (of opzettelijk) je eigen grootvader ontmoet vóórdat hij kinderen heeft (en dus vóórdat je moeder of vader geboren wordt). Als je iets zou doen waardoor je grootvader zou sterven of waardoor hij nooit kinderen zou krijgen, hoe zou je dan ooit geboren kunnen worden? En als je nooit geboren bent, hoe zou je dan überhaupt terug in de tijd kunnen reizen om deze actie te ondernemen?
Oplossingen die schrijvers hanteren
De grootvaderparadox kan een uitdagend onderwerp zijn voor schrijvers die zich in het tijdreisgenre begeven. Maar veel auteurs hebben creatieve manieren gevonden om ermee om te gaan of het te vermijden. Hier zijn enkele oplossingen die schrijvers hebben gebruik met daarbij een aantal boeken als voorbeeld.
Meerdere universa
In deze theorie wordt gesteld dat elke actie die een paradox zou veroorzaken in feite een nieuw parallel universum of alternatieve realiteit creëert. Hierdoor zou de oorspronkelijke tijdlijn onaangetast blijven, terwijl de tijdreiziger zich in een alternatieve versie van de werkelijkheid bevindt. Deze nieuwe tijdlijn kan weer hele nieuwe elementen bevatten, waar bijvoorbeeld mensen die in een andere tijdlijn zijn overleden, weer bestaan.
Boeken waarin meerdere universa zijn
Bekende voorbeelden van boeken waarbij de schrijver gebruikmaakt van een parallel universum (of meerdere) zijn
- 🇳🇱 Laarzen in de nacht / 🇬🇧 The Man in the High Castle van Philip K. Dick (ook verfilmd)
- 🇬🇧 Anathem van Neal Stephenson (aanrader), een boek over een alternatief universum voor waarin wetenschappers, filosofen en wiskundigen afgezonderd leven achter de muren van oude kloosters, totdat ze worden opgeroepen om een crisis van astronomische omvang aan te pakken.
- 🇬🇧 Long Earth van Terry Pratchett en Stephen Baxter. In dit boek bestaat de wereld uit heel veel (misschien oneindig veel) werelden die lijken op de Aarde. Met een goedkoop apparaatje genaamd een ‘Stepper’, dat op een dag online verscheen, kunnen mensen naar werelden ‘Oost’ en ‘West’ van de ‘Oorspronkelijke Aarde’ reizen.”
Zelfcorrigerende tijdlijn
Hier suggereert men dat de tijd zelf een manier heeft om zichzelf te “corrigeren”. Dus, zelfs als iemand probeert de geschiedenis te veranderen, zal er iets gebeuren dat die verandering compenseert en de oorspronkelijke gebeurtenissen toch laat plaatsvinden.
Stel, Lisa is een Nederlandse tijdreiziger uit 2050. Ze is van mening dat de dood van Pim Fortuyn een kantelpunt was in de Nederlandse politiek. Ze besluit terug te reizen naar 6 mei 2002 om de moord te voorkomen.
- Eerste poging: Lisa positioneert zich buiten het Mediapark in Hilversum waar de moord plaatsvond. Ze heeft een duidelijk zicht op Volkert van der G. en wil hem benaderen voordat hij Fortuyn kan bereiken. Maar net als ze op het punt staat om in actie te komen, wordt ze aangesproken door een journalist die denkt dat ze een collega is, waardoor ze wordt afgeleid en de moord toch plaatsvindt.
- Tweede poging: Lisa besluit om eerder te arriveren en een waarschuwingsbrief aan Fortuyn te sturen, waarin ze de details van de moord en de identiteit van de moordenaar onthult. Ze stuurt de brief, maar komt er later achter dat de brief nooit is bezorgd vanwege een staking bij de post.
- Derde poging: Ze probeert Volkert van der G. te confronteren bij zijn huis, dagen voor de moord. Maar terwijl ze op weg is, krijgt ze een lekke band en moet ze urenlang wachten op hulp. Tegen de tijd dat ze bij zijn huis aankomt, is hij al vertrokken.
- Vierde poging: Lisa besluit een nieuwe aanpak te proberen. Ze volgt Volkert van der G. een hele dag en komt erachter waar hij zijn auto heeft geparkeerd. Vastbesloten om te voorkomen dat hij Pim Fortuyn nadert, overmeestert ze Volkert net voordat hij het Mediapark betreedt, en bindt hem vast op een veilige plek uit de buurt.
Triomfantelijk omdat ze denkt dat ze eindelijk de loop van de geschiedenis heeft veranderd, hoort ze plotseling een luide explosie. Wat ze niet wist, was dat Volkert naast zijn plan om Fortuyn te schieten ook een back-upplan had: hij had een autobom geplaatst dichtbij de locatie waar Fortuyn zou zijn, voor het geval zijn eerste plan mislukte. De bom gaat af en veroorzaakt chaos, en helaas slaagt het erin om Fortuyn te verwonden.
Elke keer als Lisa een poging doet om de loop van de geschiedenis te veranderen, treden er onverklaarbare gebeurtenissen op die haar verhinderen om in te grijpen. Dit suggereert een zelfcorrigerende tijdlijn die voorkomt dat veranderingen in belangrijke historische gebeurtenissen plaatsvinden.
Voorbeelden van boeken met een zelfcorrigerende tijdlijn
- 11/22/63 van Stephen King: De hoofdpersoon ontdekt dat het verleden “weerbarstig”.
- 🇬🇧 Timescape van Gregory Benford: De tijdlijn lijkt zich niet aan te willen passen en zichzelf te corrigeren. Door volharding van een van de hoofdpersonages lukt het toch, maar wordt er een paralleluniversum gecreëerd. De oude versie is nog steeds nagenoeg hetzelfde.
- 🇳🇱 Het einde van eeuwigheid / 🇬🇧 The End of Eternity van Isaac Asimov (populair boek over tijdreizen, aanrader). In het boek wordt tijdreizen worden gebruikt om kleine aanpassingen in de tijd te maken, maar er zijn grenzen aan wat kan worden veranderd.
Onveranderlijke tijdlijn
In deze benadering is het simpelweg onmogelijk om het verleden te veranderen. Alles wat een tijdreiziger in het verleden doet, heeft al plaatsgevonden en heeft al bijgedragen aan de huidige realiteit. Dit betekent dat de tijdreiziger nooit echt zijn of haar grootvader kan doden, omdat het gewoon niet zou zijn gebeurd. Bekend boek is By His Bootstraps, maar voor mij is het bekendste voorbeeld de (hele gave) televisieserie 12 Monkeys. Als ik een boek aan moet raden waarbij het niet mogelijk is om de tijdlijn te veranderen is het To Say Nothing of the Dog van bekroonde auteur Connie Willis. In dit boek kan er door de tijd gereisd worden, maar niet naar een plek waar je de toekomst kan veranderen. Een leuke en creatieve oplossing!
Bootstrap paradox: De term “bootstrap paradox” werd bekend door de sciencefictionauteur Robert A. Heinlein. In zijn boek By His Bootstraps uit 1941 volgen we het verhaal van Bob Wilson, die te maken krijgt met tijdsparadoxen na het gebruiken van een tijdsportaal. Op een moment reist Wilson naar de toekomst en krijgt hij van zijn toekomstige zelf een notitieboekje. Later reist hij naar een vroeger moment in diezelfde toekomst en gebruikt de informatie uit het boekje om zichzelf tot een welwillende leider te maken. Wanneer het boekje versleten raakt, schrijft Wilson de informatie over in een nieuw boekje en gooit het oude weg. Later beseft hij dat er nooit twee boekjes waren en dat het nieuwe boekje eigenlijk hetzelfde is als het boekje dat hij in de verre toekomst kreeg. Maar wie schreef het boekje en waar kwam de informatie vandaan?
Bewuste vermijding
In sommige verhalen zijn tijdreizigers eenvoudigweg goed opgeleid over de risico’s van interactie met het verleden en nemen ze strikte voorzorgsmaatregelen om gebeurtenissen die tot een paradox zouden kunnen leiden, te vermijden. In sommige boeken gaat het goed, maar vaak is de verleiding toch te groot bij de tijdreiziger. Bekende voorbeelden van boeken waarbij de hoofdpersoon bewust probeert om niets te veranderen (zodat de schrijver van het boek niet in de problemen komt 😉):
- 🇬🇧 The Doomsday Book van Connie Willis. Je volgt in dit pakkende boek historici die terugreizen naar het verleden om onderzoek te doen. Ze worden grondig getraind om interactie met het verleden te vermijden en proberen zorgvuldig te zijn om geen paradoxen te veroorzaken.
- 🇬🇧 Time and Again van Jack Finney. Simon Morley, een illustrator uit New York, neemt deel aan een geheim project dat hem in staat stelt terug te reizen naar het New York van 1882. Hij wordt getraind om zich te mengen met de mensen van die tijd en probeert bewust geen grote veranderingen in de tijdlijn te veroorzaken.
Een laatste optie: Niet elk tijdreisverhaal voelt de noodzaak om de grootvaderparadox te verkennen. Soms kiezen schrijvers ervoor om de spotlight te richten op andere facetten van tijdreizen, of ze leiden het verhaal zo dat een paradox simpelweg niet ter sprake komt. Hoewel er talloze boeken in deze categorie vallen, schuilt er een valkuil: de handelingen die beschreven worden, kunnen – ook al worden ze niet expliciet benoemd – tot mogelijke paradoxen leiden. Persoonlijk ben ik minder fan van deze benadering in tijdreisverhalen.
De manieren van tijdreizen in boeken
Karakters in boeken maken altijd wel gebruik van iets om door te tijd te reizen. Ik heb hieronder enkele opties op een rij gezet.
Mechanische tijdreizen
Een karakter in een boek gebruikt een speciale machine of apparaat om door te tijd te kunnen reizen. Zo gebruikt De Tijdreiziger in The Time Machine van H.G. Wells een speciale machine. In Back to the Future wordt er gebruikgemaakt van een auto. In een ander wereldberoemd boek The Man Who Folded Himself gebruikt de hoofdpersoon een riem, waarmee je met één druk op de knop door de tijd kan reizen. Een probleem waar schrijvers wellicht tegenaan kunnen lopen is dat de machine altijd mee moet verhuizen naar de toekomst of het verleden, anders is er geen weg meer terug voor de tijdreiziger.
Ik kom op Tiktok (ik zit niet alleen maar op Booktok of in de Tiktoktips te zoeken) vaak het stukje tegen uit de serie Doctor Who, waarin Vincent van Gogh naar de toekomst wordt gehaald (aflevering 10 van seizoen 5). Dit is een vorm van mechanisch tijdreizen.
Magische tijdreizen
Hierin wordt de reis door de tijd mogelijk gemaakt door magische voorwerpen, spreuken of bovennatuurlijke entiteiten. In het boek De laatste magiër bezit de hoofdpersoon zelf de kracht / magie om door verschillende tijdlagen te navigeren. In Harry Potter kan Hermelien met behulp van de Tijdverdrijver, een magisch object dat de drager in staat stelt een paar uur terug in de tijd te gaan. Dit is voor mij wel een favoriete manier van tijdreizen in boeken en series.
Mentale tijdreizen
Het bewustzijn van een persoon reist door de tijd, maar het lichaam blijft in het heden. Mentale tijdreizen, waarbij een personage niet fysiek door de tijd reist, maar eerder hun bewustzijn, geest of herinneringen, vind ik een interessant subgenre van tijdreisverhalen. Bekende boeken zijn o.a. Replay van Ken Grimwood en Tim and Time Again van Ben Elton.
Cryogene tijdreizen
Ik heb gemerkt dat boeken en films waarin een personage in een soort slaap gebracht of bevroren en ontwaakt na een lange periode, waardoor ze effectief naar de toekomst “reizen”, heel erg populair zijn. In 1967 werd een Amerikaanse hoogleraar als eerste mens ingevroren. Inmiddels zijn er wereldwijd honderden mensen die zijn voorbeeld hebben gevolgd. Een manier van tijdreizen die zomaar eens uit zou kunnen komen. Boeken die dit thema verkennen zijn o.a.
Onvrijwillige tijdverschuivingen
Een personage wordt zonder duidelijke reden of keuze door de tijd verplaatst, meestal door externe factoren. In bijvoorbeeld “The Time Traveler’s Wife” van Audrey Niffenegger heeft het personage Henry een genetische afwijking die ervoor zorgt dat hij onvrijwillig door de tijd springt, wat invloed heeft op zijn relaties en de manier waarop hij zijn leven leidt. Dit boek raad ik ook aan in mijn top 10 beste boeken over tijdreizen. In de televisieserie Lost zijn er ook onvrijwillige tijdverschuivingen in het laatste seizoen (dat ik liever niet had gezien).
Natuurlijke Portalen/Wormgaten
Als laatste wil ik de portalen en wormgaten benoemen. Veel sciencefictionschrijvers maken gebruik van deze manier van tijdreizen. Denk bijvoorbeeld aan de vele boeken die zich in de ruimte afspelen, waarbij ruimtevoertuigen met warpspeed door het universum reizen. Er zijn ook andere boeken waarbij men door een portaal gaat om naar een andere wereld te reizen of terug in de tijd te gaan. Denk bijvoorbeeld aan Outlander, waar Claire Randall naar het Schotland van de 18e eeuw wordt geteleporteerd via de stenen van Craigh na Dun. Of aan The Chronicles of Narnia waar er een portaal in een oude kast bevindt.
![The Complete Chronicles of Narnia ( Boxed Set 7 Books ) [Paperback] by Lewis,...](https://m.media-amazon.com/images/I/51iCWbPsIrL._SL160_.jpg)
